Версальский мирный договор

Версальскі мірны дагавор (1919г.) – імперыялістычны дагавор, які скончыў Першую міравую вайну. Падпісаны 28 чэрвеня дзяржавамі-пераможцамі – ЗША, Брытанскай імперыяй, Францыяй, Італіей, Японіей, Бельгіяй і інш. З аднаго боку,пераможанай Германііз другога.Умовы дагавору былі выпрацаваны на Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919-20гг. “Чатырнадцаць пунктаў” – умовы міра, выстаўленыя прэзідэнтам ЗША Вільсанам у канцы першай сусветнай вайны (у студзені 1918г.) на перавес савецкаму Дэкрэту аб міры; ставіў мэту ўстанаўлення гегемоніі ЗША ў міжнародных справах. “Чатырнадцаць пунктаў”, дэмагагічна прдстаўленыя сусветнай грамадскасці ў якасці праграмы аднаўлення міру ва ўсім міры, былі на самой справе чарговай спробай ЗША не дазволіць раздзелу сусвету без удзелу амерыканскага імперыялізму.

Версальскі мірны дагавор галоўным чынам змяніў геапалітыку амаль усіх стран і паслужыў умовай для развязвання так званых “неаб’яўленых войн”, а таксама, як лічаць некаторыя гісторыкі і палітолагі – Другой сусветнай вайны.

Перадумовы для заключэння мірнага дагавору У час першай сусветнай вайны Польскае каралеўства, якое з’яўлялася часткай Расійскай імперыі, было акупіравана войскамі Германіі і Аўстра-Венгрыі. У адпаведнасці з Брэст-Літоўскім мірным дагаворам(3 сакавіка 1918г.) паміж Германіяй,Аўстра-Венгрыяй,Балгарыяй,Турцыяй з аднаго бокуі Расіяй – з другога, тэрыторыя Полшы адыходзіла ад Расіі разам з Прыбалтыкай, Украінай, часткай Беларусі і Закаўказья.

Падписаная У. І. Леніным 2(15)лістапада 1917г.

Дэкларацыя правоў народаў Расіі, абвясціўшы роўнасць і суверэннасць народаў Расіі, дала ім права на свабоднае самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэнне самастойнай дзяржавы.

Названая дэкларацыя пачала існаваць да падпісання Брэст-Літоўскага мірнага дагавору, яго дзеянне пачаткова распаўсюджвалася і на народ, які насяляе Польшчу, таму што ваенная акупацыя Польшчы як часткі Расіі германскімі і аўстра-венгерскімі войскамі не азначала спынення распаўсюджвання расійскага дзяржаўнага сувернітэта на гэту тэрыторыю. Аднак, 12 верасня 1917г. па дамове паміж Германіей і Аўстра-Венгрыяй загадам германскага генерал-губернатара Безлера на тэрыторыі Польскага каралеўства быў створаны Рэгентскі савет, які павінен быў ажыццяўляць “вярхоўную ўладу” ў Польшчы, але на самой справе ён з’яўляўся крэатурай Германіі і Аўстра-Венгрыі і складаўся з трох членаў, вызначаных германскім і аўстра-венгерскім імператарамі. У сувязі згэтым Савецккая ўлада справедліа разглядала Рэгентскі савет, праіснаваўшы да 13 лістапада 1918г., толькі адміністраціўнаы орган Германіі і аўстра-венгерскай ваеннай акупацыі. Лістападская рэвалюцыя 1918г. прывяла да свярджэння кайзераўскай манархіі і ўсталявання Веймарскай рэспублікі. 13 лістапад 1918г.

Усерасійскі Цеэнтральны Выканаўчы камітэт заявіў, што “ўмовы міра з Германіяй,падпісаныя ў Брэсце 3 сакавіка 1918г., страцілі сілу і значэнне. Брэст-Літоўскі дагавор у цэлым і ва ўсіх пунктах абвяшчаецца скасаваным. Усе заключаныя ў Брэст-Літоўскім дагаворы абавязкі, якія датычацца ўступак тэыторыі а вабласцей абвяшчаюцца недзеючымі”. У гэты ж дзень, 13 лістапада, у Польшчы сфарміраваўся ўрад, які абвясціў Польшчу незалежнай дзяржавай і абвясціўшае рэгентскі Савет незаконным, а 28 лістапада Савецкі ўрад дэ-фактна прызнаў Польскую рэспубліку як самастойную дзяржаву.

Германія ў канцы вайны лічыла мажлівым змяненне геапалітычнай сітуацыі ў странах Цэнтральна-Усходняй Еўропы за лік уваходзіўшых у састаў Расійскай імперыі зямель: у нямецкіх правячых колах ішла палеміка аб пабудаванні буфернай дзяржавы з Каралеўства Польскага.

Пагранічную з Германіей зону меркавалась перадаць пад кіраванне нямецкіх ваенных улад, вызваліўшы яе ад палякаў і засяліць нямецкімі каланістамі, у тым ліку рэмігрантамі з Расіі, што гарантавала захаванне польскіх Заходніх зямель у ліку Прусіі. Ваеннае паражэнне трансфармавала гэтыя планы, але іх геапалітычную сутнасць не змяніла. У правячых колах аднавіўшэй незалежнасць Польшчы існавалі 2 геапалітычныя канцэпцыі. Аформіўшаяся ў 1918г. групоўка староннікаў начальніка дзяржавы Ю.Плісудскага выступала за экспансію Польшчы на Усход.

Арыентаваўшаяся на Антанту і апазіцыйная плісудчыкам групоўка нацыянальных дэмакратаў(эндэкаў) і прымакаўшыя да яе менш значныя правацэнтрыстскія палітычныя партыі, меўшыя інтарэсы на заходніх польскіх землях, актыўна баролісь за ўключэнне апошніх у лік аднаўляемай дзяржавы. Эндэкі таксама выступалі за інкарпарацыю (без дачы аўтаноміі) ў лік Польшчы заходнебеларускіх і заходнеўкраінскіх зямель, што прадвызначыла слабасць народных дэмакратаў у спрычцы а заходніх польскіх межах.

Абмежаваныя магчымасці Польскай дзяржавы ў барацьбе з бальшавізмам і непаслядоўная тактыка Варшавы ў пытанні аб звароце заходніх зямель прывялі да таго, што памежжа Цэнтральна-Усходніх зямель засталась у складзе Германіі. Лідэры Савецкай Расіі першапачаткова трымалісь у сваіх дзеяннях канцэпцыяй аб міравой рэвалюцыі(рэвалюцыйнай геапалітыкай).Іменна з гэтага погляду бальшавікі віталі венгерскую, нямецкую,аўстрыйскую рэвалюцыі, бачачы ў С авецкай дзяржаве ў Венгрыі ці Балгарыі не геапалітычныя апорныя месцы, а ідэалагічныя. З гэтага погляду зразумел і лагічна апраўдан Брэсцкі мір з Германіяй: прызнаўшы свій ваенны разгром і ўступая Германіі больш развітыя і багатыя правінцыі былой імперыі, савецкая Расія зусім не шла на геапалітычную капітуляцыю, а як шчыра лічыў Ленін, атрымоўвала перадых перад чарговым прылівам сусветнай рэвалюцыі.Але ў гэтым кантэксце ўступка гігантскіх тэрыторый, якіх Германія не паспела заваяваць, не мела сэнсу. З погляду нарматыўнай геапалітыкі новай дзяржаве патрэбна было так ці інакш працягваць супрацоўніцтва з саюзнікамі. Аднак традыцыйная палітыка Леніна ў гэты час ролі не іграла. Асноўныя прынцыпы дагавора Для канчатковага афармлення вынікаў першай сусветнай вайны ў чэрвені 1919г. у Версале сабралась міжнародная канферэнцыя. Падпісаны 28 чэрвеня мірны дагавор з Германіей грунтоўна змяніў палітычную карту свету.

Савецкая Расія адмовілась ад ўдзелу ў Версальскай мірнай канферэнцыі, хоць яна і была запрошана. Але Брэсцкі мір яна анулявала яшчэ 28 лістапада 1918г., як толькі ў Германіі пала імперыя і было падпісана Камп’енскае перамір’е. Праўда, Расія змагла вярнуць толькі частку страчаных тэрыторый. Шмат удзельнікаў канферэнцыі бачылі пагрозу ў сацыялістычным строі, які зараджаўся на неабсяжнай прасторы Расіі. Пасля адносна бяскроўнай Кастрычніцкай рэвалюцыі ў стране пачалась жорсткая Грамадзянская вайна.

Правячая бальшавістская партыя праводзіла палітыку бязлітаснага падаўлення ўсялякай апазіцыі рэжыму – “чырвоны тэрор”. Бозь, што сацыялізм распаўсюдзіцца за межы Расіі, асабліва памацнела пасля стварэння ў сакавіку 1919г. ІІІ (Камуністычнага) Інтарнацыянала, які адкрыта правазгласіў адной з сваіх галоўных мэт сусветную сацыялістычную рэвалюцыю.

Функцыі падтрымкі міжнароднай бяспекі планавалась укласць на Лігу Нацый, створанай яшчэ па рашэнню Парфыжскай Канферэнцыі(студзень 1919г.), якая папярэдзіла Версальскую. Галоўнымі органамі Лігі павінны былі стаць Савет у складзе пяці нязменных удзельнікаў(ЗША, Англія, Францыя, Італія, Японія) і штогод склікаемая асамблея. Пэзідэнт ЗША Вільсан, ініцыятар стварэння Лігі Нацый, прапанаваў увесці ў яе склад палажэнне аб стварэнні сістэмы, мандатных тэрыторый. Яна дазваляла дзяржавам-пераможцам падзяліць паміж сабой былыя ўладанні Германіі і распаўшэйся Асманскай імперыі, не надавая гэтым землям каланіяльнага статуса, які ўжо пачаў дыскрыдытаваць сябе. Хутка тэкст статута Лігі Нацый быў уключаны ў Версальскі мірны дагавор. Аднак у працэсе пасляваеннага мірнага ўрэгулявання выявілісь сур’ёзныя супярэчнасці не толькі паміж пераможцамі і пераможанымі, але і ў стане першых. У тым ліку ЗША, Англія і іншыя еўрапейскія дзяржавы былі занепакоены ўзмацненнем пазіцыі Японіі на Далекім Усходзе. У час Парыжскай і Версальскай канферэнцый японцы змаглі замацаваць за сабой свае здабыткі ў Кітае і наЦіхім акіяне. Але ў тыя часы ЗША ўсё больш адчувалі сабе “ўладарамі” на міжнароднай арэне. І да вайны займаючы першае месца ў свеце, яны панеслі ў час яе найменьшыя страты, а агульная запазычанасць еўрапейскіх краін амерыканцам вырасла да 20 млрд долараў. Было ясна, што ЗША паспрабуюць атрымаць карысць з такой сітуацыі. Незадаволенасць Версальскім варыянтам урэгулявання ў ЗША было столь моцным, што ў сакавіку 1920г. Сенат адмовіўся ратыфікаваць Версальскі дагавор і, як вынік, ЗША нават не вайшлі ў Лігу Нацый. Аўстра-Венгерская імперыя распалась на Аўстрыю, Венгрыю і Чэхаславакію.

Славенія, Харватыя і Боснія стварылі Каралеўства сербаў, харватаў і славенцэў(пазней - Югаславія). Своеасаблівым шлейфам сусветнай вайны і Версальскага мірнага дагавора сталі “малыя войны”:Румыніі і Сербіі супраць Венгерскай рэспубліцы(1919), грэка-турэцкая вайна (1919-1921), савецка-польская вайна (1920), польска-літоўская вайна (1920), ірландскія войны за незалежнасць (1919-1921, 1922-1923) Шматлікія праблемы не былі вырашаны ў час Версальскай канферэнцыі і іх вырашэнню былі прысвечаны больш познія дагаворы: Сэн-Жэрмэнскі дагавор(1919), які вызначыў сучасныя межы Аўстрыі, Трыанскі дагавор(1920) стран-пераможніц з Венгрыяй, дамовы Вашынгтонскай канферэнцыі(1921-1922) і г.д. ЗША ў 1921г. заключылі з Германіяй асобны дагавор, амаль ідэнтычны Версальскаму, але ў ім не было статутаў аб Лізе Нацый. Расія, якая адыграла ў час вайны значную ролю, не была прадстаўлена ў Версале.

Насупраць, пад эгідай Велікабрытаніі і Францыі пачаў стварацца “санітарны кардон”(Эстонія, Латвія, Літва, Польшча, Румынія), які павінен быў адрэзаць бальшавісцкую Расію ад стран Цэнтральнай Еўропы. Такім чынам, Германія і Савецкая Расія апынулісь найбольш ушчэмленымі ў сваіх правах.

Дагавор пачаў дзейнічаць 10 студзеня 1920г.

Версальскі мірны дагавор меў мэту замацаванне перадзела капіталістычнага міру на карысць дзяржавам-пераможцам. Па дагавору, Германія вяртала Францыі Эльза-Латарынгію (ў межах 1870г.), Бельгіі – акругі Мальмеді і Эльпейн, а таксама так званую нейтральную і Прускую часткі Марэнэ, Польшчы – Познань, часткі Памор’я і іншыя часткі Заходняй Прусіі. Ісконна польскія землі засталісь у Германіі. Па Версальскаму мірнаму дагавору Германія прызнавала і абязвалась строга саблюдаць незалежнасць Аўстрыі, а таксама прызнавала поўную незалежнасць Польшчы і Чэхаславакіі. Уся германская частка левабярэжжа Рэйна і паласа правага берага шырынёй 50 км падляжалі дэмілітарызацыі. Германія лішілась усіх сваіх калоній, якія пазней былі падзелены паміж галоўнымі-дзяржавамі-пераможцамі на падставе сістэмы мандатаў Лігі Нацый. Па дагавору ўзброеныя сілы Германіі павінны быць абмежаваны 100-тыс. сухапутнай арміяй, абавязковая ваенная служба адмянялась, асноўная частка захаваўшагася ваенна-марскога флоту належыла перадачы пераможцам.

Германія абавязкоўвалась пакрыць у форме рэпарацый убыткі, панесеныя ўладамі і асабістымі гараджанамі стран Антанты ў час ваенных дзеянняў. Версальскі мірны дагавор – найважнейшы ў ліку мірных дагавораў, які склаў грунт Версальска-Вашынгтонскай сістэмы, напраўленай не толькі супраць пераможных дзяржаў, але і супраць Савецкай дзяржавы, рэвалюцыйнага руху ў капіталістычных дзяржавах і нацыянальна-вызваленчага руху ў каланіяльных і залежных странах.

Версальскі мірны дагавор захаваў у Германіі панаванне рэакцыйных імперыялістычных сіл і іншамоўных імперыялістаў і паставіў нямецкіх працоўных пад двайны гнёт сваіх і іншамоўных імперыялістаў. Памер і ўмовы выплаты рэпарацыйных плацяжэй часта перагледжвалісь; германскім манаполіям імперыялістычнымі кругамі ЗША і некаторых іншых стран былі даны агромныя займы. У 1931г. у Германіі быў прадстаўлен мараторый пасля чаго выплата рэпарацыйных плацяжэй была спынена.

Правячыя колы заходніх дзяржаў разглядалі Германію як ударную моц для барацьбы з Савецкай дзяржавай. СССР была супраць Версальскага мірнага дагавору, нязменна выкрываў яго імперыялістычны грабежніцкі характар, але ў той жа час рашуча бароўся супраць з праводзіўшымся гітлераўцамі пад відам барацьбы з Версальскім мірным дагаворам палітыкі развязвання другой сусветнай вайны.

Рыхтуючыся да вайны за ўсталявання міравога панавання, гітлераўская Германія ўвела ў 1935г. усеагаульную воінскую павіннасць, аднабаковым актам парушыўшы ваенныя статуты Версальскага мірнага дагавору. Вынікі дагавору Змяненне баланса сіл пасля першай сусветнай вайны: 1. Германія пацярпела паражэнне. Да першайсусветнай вайны яна была адным з вядучых дзяржаў, прэтэндавала на гегемонію, зараз – не. 2. Распалась Аўстра-Венгрыя, “турма народаў” і на яе месцы з’явіўся шэраг незалежных дзяржаў: Венгрыя, Чэхаславакія, Югаславія, Польшча. 3. На вядкчыя пазаіцыі ў Заходней Еўропе выйшлі Англія і Францыя. 4. Паступовае ўключэнне ЗША ў еўрапейскія справы, прэтэндавалі на вядучую ролю, міравы крэдытор. 5. З’яўленне Савецкай Расіі, прынцыпова новага палітычнага рэжыму.

Зыходзячы з гэтых рэалій у Еўропе павінен быў быць пабудаваны новы баланс сіл. Аднак Версаль заклаў асновы для другой сусветнай вайны.

Пераможцы, негледзячы на палітычныя рэаліі, не імкнулісь стварыць сапраўды дэмакратычныя зносіны з пераможанымі. Усе цяжкасці пасляваеннага ўладкавання леглі на пераможаных народаў. Быў падпісаны ўстаў Лігі Нацый: мэта Лігі Нацый стварыць адносіны паміж дзяржавамі на аснове адмовы ад войн, але гэта не было рэалізавана, у дагаворы з пераможанымі гэта не было адзначана.

Савецкая Расія апынулась па-за сусветным гамадствам. Для Антанты Расія была здраднікам, які заключыў сепаратны мір з ворагам.

Версальскі мір грубейшым вобразам вырашыў тэрытарыяльныя пытанні, якія прывялі да шматлікіх канфліктаў у будучым: у Германіі былі адарваны тэрыторыі з германскім насельніцтвам. Былі вострыя супярэчнасці з пераможцамі: што рабіць з Германіяй. Пазіцыі Англіі, Францыі і ЗША разыходзілісь.Францыя жадала звесці на нет уплыў Германіі на еўрапейскія справы, недапусціць Германію ў Лігу Нацый, марыла з дапамогай рэпарацый аслабіць Германію тэрытарыяльнымі адтаржэннямі. Сутнасц англійскай(амерыканскай) пазіцыі: нельга ставіць Германію на калені, таму што ад сілы Германіі залежыць будучае спакойствіе Еўзропы; Германія можа быць пратывавесам Савецкай Расіі. Моцная Германія патрэбна была Англіі ў якасці пратывавеса Францыі ў кантынентальнай Еўропе.

Версальская сістэма забяспечыла Францыі лідэрства ў Еўропе.

Германія не была дапушчана ў Лігу Нацый, была выключана з Алімпійскага руху. Слабы пункт Версальскай сістэмы – 2 вялікія дзяржавы не былі ўключаны ў сістэму міжнародных зносін (Расія і Германія), у выніку чаго адбылось збліжэннне Расіі і Германіі. Савецкая Расія прапанавала Германіі падпісаць дагавор аб устанаўленні дыпламатычных і эканамічных зносін. На захадзе гэты дагавор клічуць “дагавор у піжамах”. Вельмі хутка 30% знешняга гандлю Савецкай Расіі прыйшліся на Германію.

Савецкая Расія атрымоўвае магчымасць выкарыстоўваць нямецкія тэхналогіі. Германія таксама прадастаўляе Расіі невялікія крэдыты. Галоўная германская выгада ад ўзаемадзеяння з Расіяй – Германія размясціла на тэрыторыі Расіі свае ваенныя вучылішча, ваенныя заводы. У ваенных вучылішчах вучылісь таксама і савецкія афіцэры. 1925г. – важнейшы этап у развіцці Версальскай сістэмы. Была створан Лаккарнская канферэнцыя. Галоўная мэтазамацаваць Версальскую сістэму, але з улікам іншага балансу сіл – пуцём уключэння Германіі ў якасці паўнапраўнага ўдзельніка сусветнага грамадства. У канферэнцыі прымалі ўдзел Англія, Францыя, Італія, Бельгія, Чехославакія, Польшча, Германія. ЗША афіцыйна не ўдзельнічалі, але нябачна апякалі некаторых удзельнікаў. Англія і ЗША былі заінтэрэсаваны ў сазыве канферэнцыі, каб змяніць сітуацыю сабе на карысць – падмяць Францыю. У выніку з’явіўся дакумент (О. Чэмберлен міністр замежных спраў Англіі яго аўтар), які прапаноўваў змяніць адносіны да Германіі, з улікам СССР. Яны чакалі, што калі-небудзь СССР нарушыць еўрапейскае раўнавагу, і таму трэба ваўлеч Германію ў якасці пратывавесу ў актыўнае жыццё Еўропы, даць ёй свабоду дзеянняў, увесці ў пастаянныя ўдзельнікі Лігі Нацый, зўняць ваеныя абмежаванні. Пасля гэтага дакумента Англія пачынае падтрымоўваць Германію ў спрэчцы з Францыяй.Французскія пазіцыі ў Еўропе рэзка паслабелі. Сама па сабе Францыя не магла прымаць аданасобныя рашэнніў Еўропе.

Германіі так і не дазволілі мець цяжкае ўзбраенне.

Германія стала ўдзельнікам Лігі Нацый і на той час магла прымаць удзел у агрэссіі супраць СССР. Пачалась актывізацыя савецкай знешняй палітыкі – Чычэрын дамогся падпісання дагавора паміж СССР і Германіі аб нейтралітэце. У цэлым, пачынаецца востры крызіс у адносінах паміж Заходняй Еўропай і СССР. У СССР усталёўваецца таталітарная сістэма. Такім чынам, Лакарно вельмі многа дала немцам, дзякуючы жосткай пазіцыі англічан. У Англіі былі ўпэўнены, што Германія будзе ёй назаўседы ўдзячна. Думалі, што Германія будзе праводзіць праанглійскую палітыку. Але гэта была сур’ёзная псіхалагічная памылка англічан. Яны не разумелі немцаў, правячых колаў Германіі: Германію зламалі ў Першай сусветнай вайне і гэта назаўседы ўвайшло ў псіхалогію немцаў – Германія праіграла Першую сусветную вайну, калі ніводзін варожы салдат (амаль) не ўступіў на тэрыторыю Германіі. Шмат немцаў было ўпэўнена, што калі б не Фалькштоц (“удар у спіну”), не рэвалюцыя – была бы перамога. Немцы лічылі, што перамогу ўкралі, дух нацыі не быў зломлены. Англічане памылялісь, думая, што Германія будзе ёй удзячна.

Германія не пажадала быць кантынентальнай шпагай Англіі. Разам з Германіяй Версальскім мірным дагаворам была ўніжана і Расія: апошняй з таго часу належала быць аддзеленай ад Цэнтральнай і Заходняй Еўропы кардонам з дзяржаў, утварэнне якіх было ўзаконена пераможцаміз мэтай папярэдзіць небяспеку пранікнення бальшавізму ў Еўропу. Расія пасля грамадзянскай вайны, інтэрвенцыі Антанты і няўдалай “польскай кампаніі”, выявіўшэй непадрыхтаванасць Чырвонай Арміі да вядзення баявых аперацый на чужой тэрыторыі, апынулась, як Германія, у міжнароднай ізаляцыі і шукала выхад з цяжкага становішча ў саюзе з Германіей, нацэленым супраць Захада і Версаля. У сувязі з тым, што ў выніку паражэння Чырвонай Арміі пад сценамі Варшавы, ндзеі на сумесны(Германіі і Расіі) разгром Польшчы ў 1920г. рухнулі, перамагла ідэя доўгачасовага ваеннага супрацоўніцтва двух стран на аснове ўзаемных інтарэсаў і з улікам агульных ворагаў. Выкарыстанне разнаглассяў у капіталістычным свеце для развіцця адносін з Германіяй поўнасцю адпавядала знешенпалітычнай лініі, разработаннай ЦК партыі бальшавікоў на чале з Леніным. Гэту традыцыю тайных спраў унаследваў Стлін.

Спачатку сустрэчы ваенных і палітычных кіраўнікоў прадугледжвалі магчымасць устанаўлення кантактаў у выпадку канфлікта адной з стран з Польшчай(так і адбылось у верасні 1939г.), якая служыла апорай Версальскай сістэмы на ўсходзе Еўропы. Далей супрацоўніцтва Расіі і Германіі абрасло новымі ідэямі: Расія, атрымоўвая іншаземны капітал і тэхнічную дапамогу, магла павышаць сваю абароназдольнасць, а Германія ўзамен распалагала зусім сакрэтнай базай для нелегальнай вытворчасці зброі, перш за ўсе танкаў і самалетаў. Глава рэйхсверха генерал Германіі фон Сект бачыў у гэтым саюзе магчымасць абысці наложаныя Версальсскім агаворам абмежаванні. Рускіе, па меркаванню фон Секта, маглі бы пры неабходнасці забяспечыць пастаўкі боепрыпасаў джля рэйхсвера і ў той жа час трымаць нейтралітэт, калі ўзнікнут міжнародныя цяжкасці. Версальскі мір, паставіўшы кропку ў вайне, павінен быў зрабіць у Еўропе такое раўнавессе, якое нельга было б парушыць.

Першая сусветная вайна павінна была стаць апошняй вайной.